Een gewichtig cadeau
Het vaandel dat de 3 October Vereeniging in 1895 van haar leden kreeg, was een waar pronkstuk. Het bestuur was er zo verguld mee dat het bij plechtige bijeenkomsten werd opgesteld in een houten vaandelstoel. Het huldebetoon ging ook mee in de 3-oktoberoptocht, in de voorste koets met de burgemeester (teven erevoorzitter) en ede voorzitter van de vereniging. Naast de koetsier hield de palfrenier op de bok de vlag in beide handen vast. Dat was geen lichte taak want de vlag was gemonteerd op een ijzeren frame en daardoor loodzwaar.
Cees Verster: de kunstenaar achter het ontwerp
Het ontwerp was van de hand van Cees Verster, broer van kunstschilder Floris Verster en sinds 1893 conservator van de Lakenhal. De opdracht paste goed bij zijn interesse voor oude kunstnijverheid en eerlijk ambachtelijk handwerk als inspiratiebron voor het heden. Cees Verster was binvloed door de Engelse Arts en Crafts Movement en deelde het motto van William Morris: ’De handwerker moet kunstenaar, de kunstenaar handwerker worden’.
Voor het vaandel koos Verster een rode lakense stof. Dit was bedoeld als verwijzing naar de Leidse lakennijverheid, die na het ontzet van Leiden in 1574 een ongekende bloei doormaakte en de grootste van Europa werd.
Het ontwerp en de symboliek van het vaandel
Op een zijde van het doek is het wapen aangebracht van burgemeester Van der Werf, de held van Leidens Beleg en Ontzet. Het bestaat uit een arm met een hand die een sleutel vasthoudt met daarboven een ridder4helm met schild. Op de keerzijde staat het Leidse stadswapen met de gekruiste sleutels met daaromheen een erekrans van eiken-en laurierbladeren. Aan beide zijden staat in dik geborduurde letters van zilverdraad ‘3 October-Vereeniging 1885-1895’. De uitvoering van het ontwerp gunde Verster aan A.A. Knijver & Zonen, een Haagse firma gespecialiseerd in de Vervaardiging van banieren en vaandels en passementwerk.
In zijn toespraak bij de overhandiging lichte de voorzitter van de vaandelcommissie, die speciaal voorn die gelegenheid was ingesteld, de symboliek toe. Van der Werfs wapen was als decoratie gekozen omdat zijn devies ‘moed, beleid en trouw’ was. De dappere burgemeester was de ‘grondlegger van Leidens bloei en welvaart’ en daarom was het de plicht van alle Leidenaren om zijn nagedachtenis te eren en de stedelijke eenheid te vieren. De 3 October Vereeniging droeg aan deze samenhorigheid bij door jaarlijks een feest voor iedereen te organiseren.
Oprichting en misverstand van de jaartallen
De jaartallen 1885 – 1895 moeten verwijzen naar het 10-jarig bestaan van de vereniging. Maar hier is een misverstand in het spel. Volgens de staturen is de vereniging namelijk opgericht op de avond van 13 mei 1886 tijdens een door ruim 160 belangstellenden bezochte vergadering in de Stadsgehoorzaal. Het initiatief voor de ’oprichting eener vereeniging tot viering van den 3den October’ kwam van de 42-jarige Nicolaas Brouwer, directeur van de Kweekschool voor Onderwijzers en Onderwijzeressen aan de Oude Vest en bestuurslid van de Leidse Commissie voor de Volksbijeenkomsten. Aanleiding was de grote belangstelling van de Leidenaars voor hun roemrijke historie, zoals zij die hadden getoond bij de feestelijke onthulling van het standbeeld van Van der Werf twee jaar eerder.
Het vaandel en de evolutie van de vieringen
Op maandag 4 oktober 1886 organiseerde de vereniging haar eerste viering van Leidens ontzet ‘op eene wijze, dat het historische feit waardig’. Nadat het feest was ingeluid met koraalmuziek gespeeld op de beiaard van het stadhuis, was er een optocht van twee muziekcorpsen en 24 stedelijks e verenigingen met hun banieren. De meeste vereniging bestonden uit ambachtslieden en geschoolde arbeiders maar er waren ook een muziek- en toneelvereniging en een gymnastiek- en schermclub bij. Al met al was het een nogal plechtige en eentonige stoet. Om de aantrekkelijkheid voor het publiek te verhogen werd het haar daarop het onderdeel ‘Intocht der Geuzen’ toegevoegd. In de jaren daarna zouden er steeds meer vrolijke praalwagens met een feestelijk of historisch thema meerijden.
In 1921 werd, ter gelegenheid van het 35-jarige jubileum van de vereniging, een banier van zijde in gebruik genomen. Deze lichtere uitvoering wordt sindsdien gedragen door een vaandeldrager te paard die te midden van een erewacht voor de optocht uitrijdt. Dit banier lijkt sprekend op het oude, alleen zijn de jaartallen 1885 – 1895 vervangen door 1895 – 1921. Pas toen ook dit vaandel aan vervanging toe was, zijn de jaartallen vervangen door het correcte oprichtingsjaar van de 3 October Vereeniging: 1886. Het eerste vaandel werd na 27 trouwe dienst opgenomen in de collectie van Museum De Lakenhal.
Boek van Jori Zijlmans
Vandaag de dag is Leidens Ontzet met circa 200.000 deelnemers uitgegroeid tot het grootste lokale volksfeest van Nederland. Hoe is dat zo gekomen? Wat zijn de historische feiten, welke objecten horen daarbij, hoe zijn de verhalen, rituelen en mythes ontstaan, en welke betekenis hebben die tegenwoordig nog? In Leidens Ontzet, Vrijheidsstrijd en Volksfeest wordt voor het eerst deze geschiedenis verteld aan de hand van de hoogtepunten uit de ‘3 Oktobercollectie’ van Museum De Lakenhal. Je vindt het boek hier (let op: momenteel uitverkocht).